Przedmowa


Ten “Mały frazeologiczny słownik języka górnośląskiego okręgu Opola i dalszej okolicy” zawiera około 10 000 wyrazów i zwrotów potocznego górnośląskiego języka tego regionu. Słownik jest pisany programem Open Office. org 3 / Open Office. org Writer. Ten program można bezpłatnie ściągnąć z internetu. W słowniku podane jest: znaczenie górnośląskich słów w języku polskim, w języku niemieckim i częściowo też w języku słowackim i czeskim. Do pojedynczych słówek podane są proste fraze i zwroty, które są przetłumaczone do języka niemieckiego. Słownik jest pisany alfabetem przystosowanym do górnośląskiego języka. Zobacz rozdział “Górnośląski alfabet”.

Przy przetłumaczeniu górnośląskich słówek do innych zachodniosłowiańskich języków opierałem się na słownikach wydanych przez “Wydawnictwo językowe Langenscheidt”.


Z historii


Górnośląski język zalicza się do zespołu zachodniosłowiańskich języków, do których należy też język polski, słowacki, czeski i sorbski. Zachodniosłowiańskie języki można podzielić z powodu ich genezy na trzy wyraźnie odróżniające się grupy. W południowej, zachodniosłowjańskiej, językowej strefie powstał ze starosłowiańskich dialektów język słowacki z jego dialektami, i język czeski z jego dialektami np. dialektem morawskim. W środku rozwinął się ze starosłowiańskich dialektów w szerokim pasie język górnośląski i dalej na zachodzie język sorbski. Dużo innych starosłowiańskich dialektów w tym terenie zostało zgermanizowanych. Te dialekty z czasem wyginęły. Na północy rozprzestrzeniały się starosłowiańskie dialekty od lewego brzegu środkowej Łaby w szerokim pasie, do którego należał też Berlin, wdłuż Bałtyku aż do wschodniej granicy dzisiejszej Polski. Były to dialekty Słowianów Łaby, Brandenburgii, Pomorza, Rygi, dialekty na Kaszubach, Mazurach, Wielkopolski, Małopolski i inne.
Znane wydarzenia historyczne na początku przeszłego tysiąclecia i dalszej średniowiecznej historii doprowadziły do tego, że cała zachodnia strefa na północy i prawie cały środek został zgermanizowany. Tylko plemiona Słowianów na północno wschodniej części zjednoczyły się na końcu dziesiątego wieku politycznie i prowadziły za czasów księcia Mieszka I, i jego syna Bolesława I Chrobrego (w czasie około 996 do 1025) skuteczne walki obronne. Spowodowało to wstrzymanie dalszego przedarcia się Niemców na wschód i germanizacji dalszych starosłowiańskich dialektów. Mieczko I był około 960 roku księcią Polanów na terenie osadniczym wokół Poznania i Gniezna. Jego syn Bolesław I Chrobry prowadzi dalej politykę zjednoczenia i ekspansji. Bolesław I Chrobry przyłączył do księstwa Pomorze, Małopolskę i Śląsk. On jest pierwszym królem Polski. Śląsk został na krótki czas przyłączony do polskiego królewstwa. Ze starosłowiańskich dialektów rozwinął się na wschodzie z czasem polski pisany język. W 16 wieku osiągnął polski język w dziełach Mikołaja Reja, Biernata z Lublina i przede wszystkim Kochanowskiego taką piękność, że zalicza się go od tego czasu do doniosłych języków literackich Europy.

Starosłowiańkie dialekty musiały być do siebie bardzo podobne. Przywołany przez Bolesława I Chrobrego do Polski misjonarz Święty Wojciech z Pragi mówił po czesku. On mógł się jednak bez trudności porozumieć z ludnością wiosek w Wielkopolsce. Podobność tych dialektów można jeszcze dzisiaj rozpoznać w dużej ilości spotykanych nazw osiedli, jezior i niw na terenie wschodniego Pomorza i dalej na zachód poza Łabę np. Nowawes koło Berlina, (Nowa Wieś, po roku 1936 Babelsberg), albo Rostock (roztoka), albo Buckow (Bukowo).

Górnośląski język jest w rdzeniu językiem, który rozwinął się ze starosłowiańskich dialektów na terenie Śląska. Ten język utrzymał się ponad tysiąc lat na Śląsku. Dalej na zachodzie utrzymał się na małym terenie Łużyc język sorbski. W skutek zmiennego przebiegu historii Śląska jest słownictwo górnośląskiego języka bardzo kompleksowe.


Słownictwo górnośląskiego języka

Słownictwo górnośląskiego języka można podzielić na trzy duże grupy.:
1) Górnośląskie słowa, które nie spotyka się w sąsiednich strefach językowych, tzn. w języku polskim, słowackim, czeskim lub niemieckim przy podobnej wymowie i tym samym znaczeniu. Te słowa można też określić jako słowa własne. Do takich słów można zaliczyć np. takie słowa jak: buciory (n /pl.), burgać (Vb), chymrać (Vb), ( ło-, łoz-, ś-, wy- za-) ciepać (Vb), istymyntny (Adj),; ( łod-, při-, s-, za-) kludzić (Vb), łostudzić (Vb) sie, uwijać (Vb) sie, noupjŷntek (m), postřadło (n), scyrknųńć (Vb), stuchnųńć (Vb), suć (Vb), skludzić (Vb), zouk (m), zoucka ( f ), i dużo innych.; W suplemencie tego słownika podałem kilka dalszych przykładów.


2) Górnośląskie słowa, które wywodzą się z językowej strefy niemieckiej.: Tu spotyka się słowa mało przekształcone np. šrâk (m), šyrm (m), ajmer (m), ancug (m), âker (m), badywana ( f ), bluza ( f ), i mniej lub więcej charakterystycznie przekształcone, jak: biglousko (n), cajchnować (Vb), familyjou ( f ), fajerować (Vb), fyrlać (Vb), fyrlouk (m), fóncka ( f ), góminiouki (pl.), hajcować (Vb), lóftplómpa ( f ), łobrachować (Vb), łobstalować, nastalować (Vb), nudelkula ( f ), pomjarkować (Vb), poštopować (Vb), přegrafnųńć (Vb) sie, štrychalce (pl.), šporować (Vb), podštrychnųńć (Vb), zabrymzować (Vb), zagrafnųńć (Vb),; zatųknųńć (Vb), zaruściejć (Vb) i dużo innych. Te słowa są do górnośląskiego języka wcielone i w codziennej mowie używane. W suplemencie do tego słownika podałem kilka dalszych przykładów takich słów.

Porównania słówek własnych i słówek, które wywodzą się z językowej strefy niemieckiej ze słowami tego samego znaczenia innych zachodniosłowiańskich języków nie przeprowadziłem, gdyż nie daje to dużo sensu. np.: štrychalec (m), Streichholz (n),; Slow. zápalka ( f ), Tschech. sirka ( f ), zápalka ( f ), Poln. zapałka ( f ),; smatyrlouk (m) (Zool.), Schmetterling (m) (Zool.),; Slow. moťýĺ (m) (Zool.),; Tschech. motýl (m) (Zool.),; Poln. motyl (m) (Zool.),; styknųńć (Vb), Slow. vystačiť (Vb), Tschech. vystačit (Vb), Poln. wystarczyć (Vb),; smjatać (Vb), abhauen (Vb), weglaufen (Vb),; Slow. utiecť (Vb), utekať (Vb),; Tschech. utíkat (Vb),; Poln. uciekać (Vb),; Tak samo przetłumaczenie prostych fraz i zwrotów do języków zachodniosłowiańskich np. Łoblec se tyn mantejl ze tý fajný kragliký.; albo; Buciory wisų na biglu we šrâku.; albo, Dej pozôr, bo łón cie łowichle., nie przeprowadziłem. Czytelnik może znaczenie pojedynczych słów takich zdań znaleźć w słowniku.


3) Górnośląskie słowa , które spotyka się przy podobnej wymowie i tym samym znaczeniu w innych zachodniosłowiańskich językach, tzn. w języku polskim, słowackim i czeskim. W słowniku są za skrótem “Tschech.” podane znaczenia górnośląskich słówek z terenu czeskiego. Górnośląskie słowa spotyka się więcej na terenie Moraw. Nie miałem jednak możliwości między językiem czeskim i morawskim rozróżniać. Brakowało mi do tego odpowiedniego materiału.


Zachodniosłowiańskie języki są mimo zróżnicowania do siebie podobniejsze niż np. języki romańskie lub języki germańskie. Ta podobność jest widoczna przy następujących przykładach.: matka ( f ),; Slow. matka ( f ), mať ( f ),; Tschech. matka ( f ),; Poln. matka ( f ),; nos (m),; Slow. nos (m),; Tschech. nos (m),; Poln. nos (m),; rozum (m),; Slow. rozum (m),; Tschech. rozum (m),; Poln. rozum (m),; róstomajtny (Adj),; Slow. rozmanitý (Adj),; Tschech. rozmanitý (Adj),; Poln. rozmaity (Adj),; na předej ( f ),; Slow. na predaj (m),; Tschech. na prodej (m),; Poln. na sprzedaż ( f ),; postřodek (m),; Slow. postriedok (m),; Tschech. postředek (m),; Poln. środek (m),; postřejdni (Adj),; Tschech. prostředný (Adj),; Poln. środkowy (Adj),; přecâ (Adv),; Slow. predsa (Adv),; Tschech. přece (Adv),; Poln. przecież (Adv),; sobota ( f ),; Slow. sobota ( f ),; Tschech. sobota ( f ),; Poln. sobota ( f ),; střoda ( f ),; Slow. streda ( f ),; Tschech. středa ( f ),; Poln. środa ( f ),; studzić (Vb) sie,; Slow. nudiť (Vb) sa,; Tschech. nudit (Vb) se,; Poln. nudzić (Vb) się,; łozřoudzić (Vb),; Slow. rozriediť (Vb),; Tschech. rozředit (Vb),; Poln. rozcieńczyć (Vb),; wjatř (m),; Slow. vietor (m),; Tschech. vítr (m),; Poln. wiatr (m),;
Kilka innych przykładów podałem w suplemencie tego słownika.

Jak już poprzednio zaznaczyłem, górnośląskie słówka spotyka się w każdym innym zachodniosłowiańskim języku. np.: nieskoro (Adv),; Slow. neskoro (Adv),; Tschech. pozdně (Adv),; Poln. późno (Adv),; kosouk (m),; Slow. kosák (m), srp (m),; Tschech. srp (m),; Poln. sierp (m),; kabza ( f ),; Slow. kapsa ( f ),; Tschech. kapsa ( f ),; Poln. kieszeń ( f ),; špantlik (m),; Slow. zatvárací špendlik (m),; Tschech. zavírací špendlík (m),; Poln. agrafka ( f ),; kwouli (Prep.+G),; Slow. kvôli (Prep.+G),; Tschech. kvůli (Prep.+G),; Poln. z powodu, ze względu na,; kneflik (m),; Slow. gombík (m),; Tschech. knoflík (m),; Poln. guzik (m),;


Mimo tego podobieństwa w wymowie, niektóre górnośląskie słowa mają w innym zachodniosłowiańskim języku inne znaczenie. Podaję kilka przykładów z języka polskiego.: kosiarka ( f ), / Poln. koszyczek (m),; Poln. maszyna do koszenia,; łaska ( f ) (Zool.),; Poln. łasica ( f ) (Zool.),; Poln. łaska ( f ) (np. boża / boska łaska ( f )),; łowca ( f )(Zool.), / Poln. owca ( f ) (Zool.),; Poln. łowca (m) (myśliwy, rybak (m)),; łowić (Vb), / Poln. szukać (Vb),; Poln. łowić (Vb) (ryby (pl.)),; popaś (Vb), / Poln. ukraść (Vb),; Poln. popaść (Vb), popaść (Vb) (pogrążyć (Vb) się) , popadać (Vb) (w długi (pl.)),; kara ( f ), / Poln. wóz (m),; Poln. kara ( f ), (wyrok sądu),; gruchać (Vb), / Poln. łomotać (Vb),; Poln. gruchać (Vb) (gruchanie gołębi (pl.)),;

Takie różnice spotyka się u niektórych górnośląskich słów w każdym innym zachodniosłowiańskim języku. Kilka dalszych przykładów podałem w suplemencie.


4) kilka różnic górnośląskiego jęzaka w słowach, które spotyka się też w innych zachodniosłowiańskich językach, tzn. słowach trzeciej grupy

W języku górnośląskim używa się samogłoski, które są zastąpione w innych zachodniosłowiańskich językach innymi samogłoskami., np. używane górnośląskie samogłoski,: Á, á,; Â, â,; Î, î,; Í, í,; Ó, ó,; Ô, ô,; Ų, ų,; Ŷ, ŷ,; Ý, ý,; Do wymowy pojedynczych samogłosek spójrz rozdział, “Górnośląski alfabet”.


Wymiana głoski “h” na “g”

W języku polskim i w języku górnośląskim nastąpiła wymiana głoski “h” na “g”. Ta wymiana nie wystąpiła w języku słowackim i czeskim. Do tego kilka przykładów.; přisiŷga ( f ),; Slow. prisaha ( f ),; Tschech. přisaha ( f ),; Poln. przysięga ( f ),; pómougać (Vb),; Slow. pomáhať (Vb),; Tschech. pomáhat (Vb),; Poln. pomagać (Vb),; podźwignųńć (Vb),; Slow. podvihnúť (Vb),; Tschech. pozdvihnout (Vb),; Poln. podźwignąć (Vb),; gołųmb (m) (Zool.),; Slow. holub (m) (Zool.),; Tschech. holub (m) (Zool.),; Poln. gołąb (m) (Zool.),; łotargany (Adj),; Slow. otrhaný (Adj),; Tschech. otrhaný (Adj),; Poln. obdarty (Adj),; Popatrz ale też,; zagâńbić (Vb) sie,; Slow. zahanbiť,; Tschech. zahanbit (Vb) se,; Poln. zhańbić (Vb) się


Przedrostek “ło-”

W górnośląskim języku używa się w wielu słowach na początku słowa przedrostek “ ło-”. Górnośląskie słowa z początkową literą “o” są pochodzenia obcego, albo pochodzą ze strefy językowej niemieckiej. np. ocean (m),; Slow. oceán (m),; Tschech. oceán (m),; Poln. ocean (m),; olympjada ( f ),; Slow. olympiáda ( f ),; Tschech. olympiáda ( f ),; Poln. olimpiada ( f ),; operacjou ( f ) (Med.),; Slow. operácia ( f ) (Med.),; Tschech. operace ( f ) (Med.),; Poln. operacja ( f ) (Med.),; ołpa (m),; Tschech. dědoušek (m),; Poln. dziadek (m),; orîng (m),; Slow. náušnica ( f ),; Tschech. náušnice ( f ),; Poln. kolczyk (m),; ojla ( f ) (Zool.),; Slow. sova ( f ) (Zool.),; Tschech. sova ( f ) (Zool.),; Poln. sowa ( f ) (Zool.),; łobrócić (Vb),; Slow. obrátiť (Vb),; Tschech. obrátit (Vb), zobracet (Vb),; Poln. obrócić (Vb),; łostry (Adj),; Poln. ostry (Adj),; Łodra ( f ) (Geogr.),; Tschech. Odra ( f ) (Geogr.),; Poln. Odra ( f ) (Geogr.),; Łopole (n),; Poln. Opole (n),; łotwořić (Vb), łotwiyrać,; Slow. otvárať (Vb),; Tschech. otvírat (Vb),; Poln. otwierać (Vb),; łostać (Vb),; Slow. ostať (Vb),; Tschech. zůstať (Vb),; Poln. zostać (Vb),; łotřyć (Vb),; Tschech. otřit (Vb), setřít (Vb),; Poln. obetrzeć (Vb),; łoblec (Vb),; Slow. obliecť (Vb),; Tschech. obléct (Vb),; Poln. ubrać (Vb),;

Górnośląski przedrostek “ ło-” zastępuje w innych zachodniosłowiańskich językach przedrostki “o-”, “zo-”, “zů-”, “se-”.


Przedrostek “ łoz-”

W górnośląskim języku używa się w wielu słowach na początku słowa przedrostek “ łoz-”. Ten przedrostek zastępuje w innych zachodniosłowiańskich językach przedrostek “roz-”. Przedrostek “roz-” jest w górnośląskim języku nieznany. np.: łozciųgnųńć (Vb),; Slow. roztiahnuť (Vb),; Tschech. roztáhnout (Vb),; Poln. rozciągnąć (Vb),; łozjaśnić (Vb) sie,; Slow. rozjasniť (Vb) sa,; Tschech. rozjasnit (Vb) se,; Poln. rozjaśniać (Vb) się,; łozdać (Vb),; Slow. rozdať (Vb),; Tschech. rozdat (Vb),; Poln. rozdać (Vb),; łozlepić (Vb) sie,; Slow. rozlepiť (Vb) sa,; Tschech. rozlepit (Vb) se,; Poln. rozkleić (Vb) się,; łozmařnųńć (Vb),; Slow. rozmŕzať (Vb),; Tschech. rozmrznout (Vb),; Poln. rozmarznąć (Vb),; łoztargać (Vb),; Slow. roztrhať (Vb),; Tschech. roztrhat (Vb),; Poln. rozedrzeć (Vb),; łozsyřić (Vb),; Slow. rozšíriť (Vb),; Tschech. rozšiřit (Vb),; Poln. rozszerzyć (Vb),;


Przedrostek “ łod-”

W górnośląskich słowach używa się w wielu słowach przedrostek “ łod-”. Ten przedrostek zastępuje w innych zachodniosłowiańskich językach przedrostek “od-”. Przedrostek “od-” jest w języku górnośląskim nieznany. np.: łoddychnųńć (Vb),; Slow. oddýchnuť (Vb),; Tschech. oddechnout (Vb),; Poln. oddechnąć (Vb),; łodłómać (Vb),; Slow. odlamovať (Vb),; Tschech. odlámat (Vb),; Poln. odłamać (Vb),; łodpnųńć (Vb),; Slow. odpnúť (Vb),; Tschech. odepnout (Vb),; Poln. odpiąć (Vb),; łodřec (Vb),; Slow. odriecť (Vb),; Tschech. odřict (Vb),; Poln. odmówić (Vb),; łodtargnųńć (Vb),; Slow. odtrhnúť (Vb),; Tschech. odtrhnout (Vb),; Poln. oderwać (Vb),; łodkrųńcić (Vb),; Slow. odkrútiť (Vb),; Tschech. odšroubovát (Vb),; Poln. odkręcić (Vb),; łoddać (Vb),; Slow. oddať (Vb),; Tschech. odevzdat (Vb),; Poln. oddać (Vb),; łodmjeřić (Vb), Slow. odmerať (Vb),; Tschech. odměřit (Vb),; Poln. odmierzyć (Vb),;


Zgłoska “ři”

W górnośląskim języku używa się w wielu słowach, podobnie jak w języku czeskim zgłoskę “ři”. Ta zgłoska zastępuje w języku słowackim zgłoskę “ri”, a w języku polskim zgłoskę “rzy”. np.: skřiwić (Vb),; Slow, skriviť (Vb),; Tschech. zkřivit (Vb),; Poln. skrzywić (Vb),; pjeřina ( f ),; Slow. perina ( f ),; Tschech. peřina ( f ),; Poln. pierzyna ( f ),; břitwa ( f ),; Slow. britva ( f ),; Tschech. břitva ( f ),; Poln. brzytwa ( f ),; tři (Num.),; Slow. tri (Num.),; Tschech. tři (Num.),; Poln. trzy (Num.),; ukřiwdzić (Vb),; Slow. ukrivdiť (Vb),; Tschech. ukřivdit (Vb),; Poln. skrzywdzić (Vb),; Słowacka zgłoska “ri” i polska zgłoska “rzy” jest w języku górnośląskim nieznana.


Odpowiednio używa się w górnośląskim języku, tak jak w języku czeskim, przedrostek “při-”. Przedrostek “pri-” w słowackich słowach i przedrostek “przy-” w polskich słowach, jest w górnośląskim języku nieznany. np.: připoulić (Vb), připoulić (Vb) sie,; Slow. pripáliť (Vb),; Tschech. připálit (Vb), připalovat (Vb),; Poln. przypalić (Vb), przypalić (Vb) się,; připómniejć (Vb), připómniejć (Vb) se co,; Slow. pripomenúť (Vb),; Tschech. připomenout (Vb), připomenout (Vb) si co,; Poln. przypomnieć (Vb), przypomnieć (Vb) sobie coś,; přiś (Vb),; Slow. prisť (Vb),; Tschech. přijít (Vb), přijet (Vb),; Poln. przyjść (Vb),; přikryć (Vb),; Slow. prikryť (Vb),; Tschech. přikrýt (Vb),; Poln. przykryć (Vb),;


Przedrostek “pře-”

W górnośląskim języku używa się przedrostek “pře-” tak jak w języku polskim przedrostek “prze-” a w języku czeskim przedrostek “pře-”. W języku słowackim używany przedrostek “pre-” a w języku czeskim też występujący przedrostek “pro-” jest w języku górnośląskim nieznany. np.: přeniyś (Vb),; Slow. preniesť (Vb),; Tschech. přenést (Vb),; Poln. przenieść (Vb),; přejejś (Vb) sie,; Slow. prejesť (Vb) sa,; Tschech. přejíst (Vb) se,; Poln. przejeść (Vb), przejadać (Vb) się,; přegrodzić (Vb),; Slow. prehradiť (Vb),; Tschech. přehradit (Vb),; Poln. przegrodzić (Vb),; přejdni (Adj),; Slow. predný (Adj),; Tschech. přední (Adj),; Poln. przedni (Adj),; přemyślejć (Vb),; Tschech. přemyslet (Vb), promýšlet (Vb),; Poln. przemyśleć (Vb),; přegrać (Vb),; Slow. prehrať (Vb),; Tschech. prohrát (Vb),; Poln. przegrać (Vb),; předouwać (Vb),; Slow. predávať (Vb),; Tschech. prodávat (Vb),; Poln. sprzedawać (Vb),; přepić (Vb),; Slow. prepiť (Vb),; Tschech. propit (Vb), propíjet (Vb),; Poln. przepić (Vb),;


Samogłoska “y”

Górnośląska samogłoska “y” zastępuje w zachodniosłowiańskich językach w wielu słowach samogłoskę “e” i“i”. np.: klysce (pl.),; Slow. kliešte (pl.),; Tschech. kleště (pl.),; Poln. kleszcze (pl.),; wniyś (Vb),; Slow. vniesť (Vb),; Tschech. vnést (Vb),; Poln. wnieść (Vb),; gřych (m),; Slow. hriech (m),; Tschech. hřích (m),; Poln. grzech (m),; kamjyń (m),; Slow. kameň (m),; Tschech. kámen (m),; Poln. kamień (m),; uniyś (Vb),; Slow. uniesť (Vb),; Tschech. unést (Vb),; Poln. unieść (Vb),; wymjyś (Vb),; Slow. vymiesť (Vb),; Tschech. vymést (Vb),; Poln. wymieść (Vb),; umřyć (Vb),; Slow. umrieť (Vb),; Tschech. umřit (Vb),; Poln. umrzeć (Vb),; wjyniec (m),; Slow. veniec (m),; Tschech. věnec (m),; Poln. wieniec (m),;


Dwugłoska “ou”


Górnośląska dwugłoska “ou” zastępuje w innych zachodniosłowiańskich językach samogłoskę “a”. np.: nouś (Vb),; Slow. nájsť (Vb),; Tschech. najít (Vb), nalézt (Vb),; Poln. znaleźć (Vb),; noulezejć (Vb),; Slow. náležať (Vb),; Tschech. náležet (Vb),; Poln. należeć (Vb),; pómougać (Vb),; Slow. pomáhať (Vb),; Tschech. pomáhat (Vb),; Poln. pomagać (Vb),; prouwda ( f ),; Slow. pravda ( f ),; Tschech. pravda ( f ),; Poln. prawda ( f ),; přepoulić (Vb) sie,; Slow. prepáliť (Vb) sa,; Tschech. přepálit (Vb) se,; Poln. przepalić (Vb) się,; přigřouć (Vb),; Slow. prihriať (Vb),; Tschech. přihřat (Vb),; Poln. podgrzać (Vb),; douwać (Vb),; Slow. dávať (Vb),; Tschech. dávat (Vb),; Poln. dawać (Vb),; přikłoudać (Vb),; Slow. prikladať (Vb),; Tschech. přikládat (Vb),; Poln. przykładać (Vb),; woupno (n),; Slow. vápno (n),; Tschech. vápno (n),; Poln. wapno (n),;


Polskie nosówki “ą”, “ę”


Polskie nosówki “ą”, “ę” są w innych zachodniosłowiańskich językach, tzn. w języku górnośląskim, słowackim i czeskim nieznane. W języku górnośląskim zastępuje się te nosówki przez samogłoski “â”, “ų”, i “ŷ”. zobacz rozdział, Górnośląski alfabet. W języku słowackim i w języku czeskim używa się często, tak jak w języku górnośląskim, długie, zmienione “u”, to jest “ú”, i “ou”, ale też inne samogłoski. Kilka przykładów.: krųńcić (Vb),; Slow. krútiť (Vb),; Tschech. kroutit (Vb),; Poln. kręcić (Vb),; wjŷndnųńć (Vb),; Slow. vädnúť (Vb),; Tschech. vadnout (Vb),; Poln. więdnąć (Vb),; jŷzyk (m),; Slow. jazyk (m),; Tschech. jazyk (m),; Poln. język (m),; dâmbowy (Adj),; Tschech. dubový (Adj),; Poln. dębowy (Adj),; wyrųmbać (Vb),; Slow. vyrúbať (Vb),; Tschech. vyrubat (Vb),; Poln. wyrąbać (Vb),; wyschnųńć (Vb),; Slow. vyschnúť (Vb),; Tschech. vyschnout (Vb),; Poln. wyschnąć (Vb),; připnųńć (Vb),; Tschech. připnout (Vb),; Poln. przypiąć (Vb),; potřŷś (Vb),; Slow. potriasť (Vb),; Tschech. potřást (Vb),; Poln. potrząsnąć (Vb),; klnųńć (Vb),; Slow. kliať (Vb),; Tschech. klnout (Vb),; Poln. kląć (Vb),; zamařnųńć (Vb),; Slow. zamrznúť (Vb),; Tschech. zamrznout (Vb),; Poln. zamarznąć (Vb),; zmjŷknųńć (Vb),; Slow. zmäknúť (Vb),; Tschech. změknout (Vb),; Poln. zmięknąć (Vb),; zwjŷndnųńć (Vb),; Slow. uvädnúť (Vb), zvädnúť (Vb),; Tschech. zvadnout (Vb),; Poln. zwiędnąć (Vb),;


Używanie w górnośląskim języku litery “s” na miejscu słowackiej i czeskiej litery “š” i polskiej głoski “sz”.

W języku górnośląskim wymawia się w słowach, które spotyka się też w innych zachodniosłowiańskich językach, prawie wyłącznie literę “s” na miejscu słowackiej i czeskiej litery “š”, albo polskiej głoski “sz”. np.: pociesyć (Vb),; Slow. potešiť (Vb),; Tschech. potěšit (Vb),; Poln. pocieszyć (Vb),; blyscejć (Vb) sie,; Slow. blyšťat (Vb) sa,; Tschech. blyštět (Vb) se,; Poln. błyszczeć (Vb) się,; skło (n),; Slow. sklo (n),; Tschech. sklo (n),; Poln. szkło (n),; syska ( f ) (Bot.),; Slow. šiška ( f ) (Bot.),; Tschech. šiška ( f ) (Bot.),; Poln. szyszka ( f ) (Bot.),; syroki (Adj),; Slow. široký (Adj),; Tschech. široký (Adj),; Poln. szeroki (Adj),; gorsyć (Vb) sie,; Slow. srdiť (Vb) sa,; Tschech. horšit (Vb) se,; Poln. gniewać (Vb) się,; skróbić (Vb),; Slow. škrobiť (Vb),; Tschech. škrobit (Vb), oškrobit (Vb),; Poln. krochmalić (Vb),; was (m / Pron.), wasa ( f / Pron.), wase (n / Pron.),; Slow. váš (m / Pron.), vaša ( f / Pron.), vaše (n / Pron.),; Tschech. váš (m / Pron.), vaše ( f / Pron.),; Poln. wasz (m / Pron.), wasza ( f / Pron.), wasze (n / Pron.),; sejś (Num.),; Slow. šesť (Num.),; Tschech. šest (Num.),; Poln. sześć (Vb),; mysa ( f ) (Zool.),; Slow. myš ( f ) (Zool.),; Tschech. myš ( f ) (Zool.),; Poln. mysz ( f ) (Zool.),;

Kilka słów istnieje też z początkową literą “š” np.: škorc (m) (Zool.),; Slow. škorec (m) (Zool.),; Tschech. špaček (m) (Zool.),; Poln. szpak (m) (Zool.),; špantlik (m),; Slow. zatvárací špendlik (m),; Tschech. zavírací špendlík (m),; Poln. agrafka ( f ),; štyry (Num.),; Slow. štiri (Num.),; Tschech. čteři (Num.),; Poln. cztery (Num.),; štyrydziejści (Num.),; Slow. štyridsať (Num.),; Tschech. čteřicet (Num.),; Poln. czterdzieści (Num.),; i inne liczby i słowa z czwórką np.: štyryrogowaty (Adj),; Slow. štvorhranný (Adj),; Tschech. čtyřuhelný (Adj),; Poln. czworokątny (Adj),; śćwjerć ( f ),; Slow. štvrť ( f ),; Poln. ćwierć ( f ),; šoulka ( f ),; Slow. šálka ( f ),; Tschech. šalek ( f ),; Poln. filiżanka ( f ),; Te słowo šoulka ( f ) pochodzi prawdopodobnie z ze strefy językowej niemieckiej (Schale ( f ), Schälchen (n)).

Początkowa litera “š” jest w górnośląskim języku szeroko rozprzestrzeniona w słowach obcych i słowach ze strefy językowej niemieckiej. np.: špek (m),; Slow. slanina ( f ),; Tschech. špek (m), slanina ( f ),; Poln. słonina ( f ),; špas (m),; Slow. žart (m),; Tschech. žert (m),; Poln. żart (m),; šypa ( f ),; Slow. lopata ( f ),; Tschech. lopata ( f ),; Poln. łopata ( f ),; šyrm (m),; Slow. dáždnik (m),; Tschech. deštník (m),; Poln. parasol (m),; študować (Vb),; Slow. študovať (Vb),; Tschech. studovat (Vb),; Poln. studiować (Vb),; špecjalny (Adj),; Slow. špeciálny (Adj),; Tschech. speciální (Adj),; Poln. specjalny (Adj),; Šwecjou ( f ) (Geogr.),; Slow. Švédsko (n) (Geogr.),; Tschech. Švédsko (n) (Geogr.),; Poln. Szwecja ( f ),; šeslų(n)g (m),; Slow. ležadlo (n),; Tschech. lehátko (n),; Poln. kanapa ( f ), leżanka ( f ),; šef (m),; Slow. šéf (m),; Tschech. šéf (m),; Poln. szef (m),;


Używanie w górnośląskim języku litery “z” na miejscu słowackiej i czeskiej litery ”ž” oraz polskiej litery “ż”


W górnośląskim języku wymawia się w słowach, które spotyka się też w innych zachodniosłowiańskich językach, prawie wyłącznie literę “z” na miejscu słowackiej i czeskiej litery “ž” albo polskiej litery “ż”. np.: udzierzejć (Vb),; Slow. udržať (Vb),; Tschech. udržet (Vb), udržovat (Vb),; Poln. utrzymać (Vb),; ciŷzki (Adj),; Slow. ťažk ý (Adj),; Tschech. těžký (Adj),; Poln. ciężki (Adj),; wjyzdzać (Vb),; Tschech. vjíždet (Vb),; Poln. wieżdżać (Vb),; wouzyć (Vb),; Slow. vážiť (Vb),; Tschech. vážit (Vb),; Poln. ważyć (Vb),; utarzyć (Vb),; Slow. utržiť (Vb),; Tschech. utržit (Vb),; Poln. utargować (Vb),; přidzierzejć (Vb),; Slow. pridržeť (Vb),; Tschech. přidržet (Vb),; Poln. przytrzymać (Vb),; zegnać (Vb),; Slow. žehnať (Vb),; Tschech. žehnat (Vb),; Poln. żegnać (Vb),; zyć (Vb),; Slow. žiť (Vb),; Tschech. žit (Vb),; Poln. żyć (Vb),; zebrouk (m),; Slow. žobrák (m),; Tschech. žebrák (m),; Poln. żebrak (m),; drzejć (Vb),; Poln. drżeć (Vb),; wydzierzejć (Vb),; Slow. vydržať (Vb),; Tschech. vydržet (Vb),; Poln. wytrzymać (Vb),;

Literę “ž” spotyka się tylko w kilku górnośląskich słowach. np.: žejlazo (n),; Slow. železo (n),; Tschech. železo (n),; Poln. żelazo (n),; žmija ( f ) (Zool.),; Slow. zmija ( f ) (Zool.),; Tschech. zmije ( f ) (Zool.),; Poln. żmija ( f ) (Zool.),; i oprócz tego w wyrazach obcych. np.: garaža ( f ),; Slow. garáž ( f ),; Tschech. garáž ( f ),; Poln. garaż (m),; žórnalista (m),; Slow. žurnalista (m),; Tschech. žurnalista (m),; Poln. żurnalista (m),;


Używanie w górnośląskim języku litery “c” na miejscu słowackiej i czeskiej litery “č” oraz polskiej głoski “cz”

W górnośląskim języku wymawia się w słowach, które spotyka się też w innych zachodniosłowiańskich językach, prawie wyłącznie literę “c” na miejscu słowackiej i czeskiej litery “č” albo polskiej głoski “cz”. np.: předwcorý (Adv),; Slow. predvčerom (Adv),; Tschech. předvčirem (Adv),; Poln. przedwczoraj (Adv),; wcas (Adv),; Slow. včas (Adv),; Tschech. včas (Adv),; Poln. wcześnie (Adv),; courny (Adj),; Slow. čierný (Adj),; Tschech. černý (Adj),; Poln. czarny (Adj),; cyzyk (m) (Zool.),; Slow. čížik (m) (Zool.),; Tschech. čížek (m) (Zool.),; Poln. czyż (m) (Zool.), czyżyk (m) (Zool.),; câść ( f ),; Slow. časť ( f ),; Tschech. část ( f ),; Poln. część ( f ),; wcora (Adv),; Slow. včera (Adv),; Tschech. včera (Adv),; Poln. wczoraj (Adv),; cosnek (m) (Bot.),; Slow. cesnak (m) (Bot.),; Tschech. česnek (m) (Bot.),; Poln. czosnek (m) (Bot.),; cesać (Vb) sie,; Slow. česať (Vb) sa,; Tschech. česat (Vb) se,; Poln. czesać (Vb) się,; bogouc (m),; Slow. boháč (m),; Tschech. boháč (m),; Poln. bogacz (m),; câsto (Adv),; Slow. často (Adv),; Tschech. často (Adv),; Poln. często (Adv),;

Litera “č” występuje w górnośląskich słowach tylko w kilku słowach obcych, albo słowach strefy języka niemieckiego. np.: kauč (m),; Slow. gauč (m),; Tschech. gauč (m),; Poln. tapczan (m),; kuča ( f ),; Slow. koč (m),; Tschech. kočar (m),; Poln. kareta ( f ),; kučer (m),; Tschech. kočí (m),; Poln. woźnica (m),;


Zwróciłem tu uwagę tylko na kilka różnic między językiem górnośląskim a innymi zachodniosłowiańskimi językami. Tych różnic jest wiele więcej, jak się porówna górnośląskie słowa, ze słowami tego samego znaczenia w pojedynczym zachodniosłowiańskim języku. Dalsze wskazówki można dostać w rozdziele Górnośląski alfabet. np.


Używanie samogłoski “ó”

Podaję tu tylko kilka słówek bez komentarza.: sónki (pl.),; Slow. sánky (pl.),; Tschech. sánky (pl.),; Poln. sanki (pl.),; sóm (m / Pron.),; Slow. sám (m / Pron.),; Tschech. sám (m / Pron.),; Poln. sam / Pron.),; kóń (m) (Zool.),; Slow. kôň (m) (Zool.),; Tschech. kůň (m) (Zool.),; Poln. koń (m) (Zool.),; kónik (m) (Zool.),; Slow. koník (m) (Zool.),; Tschech. koník (m) (Zool.),; Poln. konik (m) (Zool.),; Przy słowie wół (m) (Zool.), jednak “o” zamiast “ó”.; woł (m) (Zool.),; Slow. vôl (m) (Zool.),; Tschech. vůl (m) (Zool.),; Poln. wół (m) (Zool.),; tak samo przy stoł (m),; Slow. stôl (m),; Tschech. stůl (m),; Poln. stół (m),; kóniec (m),; Slow. koniec (m),; Tschech. konec (m),; Poln. koniec (m),; kóńcyć (Vb),; Slow. končiť (Vb),; Tschech. končit (Vb),; Poln. kończyć (Vb),; zakóńcyć (Vb),; Slow. zakončiť (Vb),; Tschech. zakončit (Vb),; Poln. zakończyć (Vb)


Używanie liter “s” i “ś”

swjųzać (Vb),; Slow. zviazať (Vb), zväzovať (Vb),; Tschech. svázat (Vb),; Poln. związać (Vb),; swjejsić (Vb),; Slow. zvesiť (Vb),; Tschech. svěsit (Vb),; Poln. zwiesić (Vb),; swjyź (Vb),; Slow. zviezť (Vb),; Tschech. svézt (Vb),; Poln. zwieźć (Vb),; symnųńć (Vb),; Slow. sňať (Vb),; Tschech. sejmout (Vb),; Poln. zdjąć (Vb),; scwourtek (m),; Slow. štvrtok (m),; Tschech. čtvrtek (m),; Poln. czwartek (m),;

śniyś (Vb),; Slow. zniesť (Vb),; Tschech. snést (Vb),; Poln. znieść (Vb),; śćwiertka ( f ),; Poln. ćwiartka ( f ),; śćwierć ( f ),; Slow. štvrť ( f ),; Tschech. čtvrt ( f ),; Poln. ćwierć ( f ),;


Gramatyka górnośląskiego języka

Gramatyka górnośląskiego języka jest przybliżona do gramatyki języka czeskiego. Przy słówku ejch podałem konjugację słowa posiłkowego być (Vb) czasie teraźniejszym, w liczbie pojedynczej i mnogiej. Można tam dostać pierwsze wrażenie o górnośląskiej gramatyce. Zainteresowanego czytelnika zachęcam do przeprowadzenia konjugacji następującego prostego górnośląskiego zdania we wszystkich osobach liczby pojedynczej i mnogiej w podanym czasie. “Wy byście byli mjejli te koło juz douwno łopucowane, jak byście sie byli uwijali.” Dobrą pomocą do przeprowadzenia tej konjugacji jest podręcznik gramatyki języka czeskiego.


Za przetłumaczenie wstępu do rozdziału Górnośląski alfabet dziękuję mojemu kuzynowi Manfredowi Kolodziej z Chróścic.

Bardzo dziękuję mojej kuzynce Apolonii Wilczek z Chróścic za przeczytanie i poprawienie manuskryptu tego słownika.


Bonn, 11 września 2010 roku

Dr. Wolfgang Lazik


Adres:

Dr. Wolfgang Lazik

D-53225 Bonn

Adelheidisstrasse 62